در روانشناسی، هیپنوتیزم گاهی به نام هیپنوتراپی (Hypnotherapy) نیز شناخته شده و در راستای اهداف متعددی مثل کاهش و درمان درد و اضطراب به کار گرفته می‌شود.
هیپنوتیزم یا هیپنوتراپی با تکنیک آرام‌سازی هدایت شده، تمرکز شدید و توجه متمرکز، تلاش میکند به سطح بالایی از آگاهی دست یابد که به آن گاهی حالت خلسه هم گفته می‌شود. در این حالت، توجه فرد چنان متمرکز است که هر انچه در اطراف فرد قرار دارد و می‌گذرد از دایره توجهش خارج می‌شود.
هیپنوتراپی معمولا توسط یک متخصص هیپنوتراپی یا هیپنوتراپیست صورت می‌گیرد. این درمانگر جهت القاء حالت هیپنوتیزم از تجسم‌سازی و تکرار کلامی استفاده میکند و سعی میکند تمرکز بیمار را روی افکار یا کارهای مشخصی متمرکز کند.
هیپنوتراپی چیست؟
هیپنوتراپی یا هیپنوتیزم به روند رواندرمانی کمک می کند؛ چرا که افراد وقتی تحت هیپنوتیزم هستند، می توانند افکار، احساسات و خاطرات دردناک خود را که در ضمیر ناخودآگاه مدفون شده‌اند، کاوش کنند و ببینند.
در حالی که تعریف‌های متفاوتی از هیپنوتیزم وجود دارد، سازمان روانشناسی آمریکا هیپنوتیزم (هیپنوتراپی) را به عنوان فعل و انفعالی دو طرفه تعریف میکند که در آن شرکت کننده به تلقین‌های هیپنوتیزم کننده واکنش نشان می‌دهد.
هیپنوتیزم به لطف نمایش‌های محبوبی معروف گشته است که در آن، پس از گفتن واژه‌ای خاص به فرد، او رفتار غیرمعمول و یا مضحکی از خود بروز می‌دهد.
با این وجود از دیدگاه بالینی، فواید پزشکی و درمانی هیپنوتیزم، به ویژه در کاهش درد و اضطراب و حتی کاهش علائم زوال عقل اثبات گشته است.
روش انجام هیپنوتراپی
زمانی که واژه هیپنوتیزم کننده به گوش شما می‌خورد، چه چیزی در ذهن شما تداعی می‌شود؟!
اگر مثل عموم افراد باشید، ممکن است این واژه باعث شود تصویری از یک فرد شرور روی صحنه نمایش به ذهن شما خطور کند که با تکان دادن یک ساعت جیبی به شکل یک آونگ، حالت هیپنوتیزم ایجاد میکند.
اما در واقعیت، هیپنوتیزم شباهتی چندانی به این تصور عامه ندارد! طبق گفته «جان کیلستروم»، متخصص هیپنوتیزم، فرد را هیپنوتیزم نمی‌کند؛ بلکه به عنوان یک مربی یا راهنما عمل میکند که وظیفه اش کمک به هیپنوتیزم شدن فرد موردنظر است.
هیپنوتیزم اغلب به عنوان حالتی شبیه خلسه توصیف شده است. با این وجود، بهتر است آن را به عنوان حالتی در نظر گرفت که ویژگی‌های آن شامل تمرکز حواس بالا، تلقین پذیری بالا، و تخیلات واضح می‌باشد. اغلب به نظر می‌رسد افراد در حالت هیپنوتیزم خواب‌آلود و حواس‌پرت می‌باشند؛ اما در واقع آنها در حالتی کاملاً هوشیار به سر می‌برند.
هیپنوتیزم به دو روش انجام می‌شود:
- هیپنوتیزم درمانی
- تحلیل روان
– هیپنوتیزم درمانی
در حالتی که فرد تحت هیپنوتیزم قرار دارد، راحت‌تر می‌تواند به توصیه‌ها عمل کرده و به آنها پاسخ دهد. بنابراین در روش هیپنوتراپی درمانی می‌توان برخی رفتارهای افراد را مثل سیگار کشیدن یا ناخن جویدن تغییر داد. همچنین می‌توان از این شیوه درمانی برای تغییر درک و احساس افراد به خصوص در درمان درد استفاده کرد.
– هیپنوتیزم تحلیل روان
در این رویکرد درمانی از حالت خلسه هیپنوتیزم برای کاوش در گذشته فرد و یافتن ریشه‌های پنهان یک اختلال یا مشکل روحی استفاده می‌شود. ضربه‌های روحی در دوران کودکی که در ضمیر ناخودآگاه فرد پنهان است به کمک هیپنوتیزم آشکار می‌شود. بعد از آشکار شدن ریشه مشکلات روانی، می توان در جلسات رواندرمانی فرد نسبت به درمان آنها اقدام نمود.
مزایا و معایب هیپنوتیزم
تجربه هیپنوتیزم بسته به افراد مختلف تفاوت چشمگیری دارد. بعضی افراد هیپنوتیزم شده در طول حالت هیپنوتیزم، خونسردی یا میزان آرامش بالایی را تجربه می‌کنند و حتی بعضی حس می‌کنند اراده‌ای بر روی رفتار خود ندارند. بعضی دیگر اما کاملا هوشیار مانده و قادرند در حالت هیپنوتیزم به گفتگو ادامه دهند.
آزمایش‌هایی که توسط «ارنست هیلگارد» صورت گرفت نشان داد چگونه می‌توان از هیپنوتیزم جهت ایجاد تغییری چشمگیر در ادراک استفاده کرد. در این آزمایش‌ها، پس از اینکه به فرد هیپنوتیزم شده فرمان داده می‌شد تا در دست خود دردی حس نکند، دست او در آب یخ قرار داده شد. در حالی که افراد در حالت عادی دست خود را پس از چند ثانیه به خاطر درد از آب بیرون می‌کشیدند، افراد هیپنوتیزم شده می‌توانستند دست خود را بدون احساس درد چندین دقیقه در آب یخ قرار دهند.
– فواید هیپنوتیزم
فردی را که تحت هیپنوتراپی قرار دارد راحت‌تر می‌توان مورد پرسش قرار داد. به کمک هیپنوتیزم درمانی می‌توان شانس تاثیرگذاری سایر روش‌های درمانی را افزایش داد. از جمله درمان مشکلاتی مثل:
- فوبیا، ترس و اضطراب
- اختلالات خواب
- افسردگی
- استرس
- اضطراب پس از سانحه
- فقدان و سوگ
به کمک هیپنوتیزم قابل انجام است. از جمله سایر مزایای هیپنوتیزم می‌توان به کنترل درد و غلبه بر عاداتی مثل سیگار کشیدن و پرخوری اشاره کرد. 
– مضرات هیپنوتراپی
هیپنوتیزم برای همه اشخاص مناسب نیست. مثلاً در افرادی که به علائم روانپریشی مثل توهم و هذیان مبتلا هستند یا افرادی که مواد مخدر و الکل مصرف می‌کنند هیپنوتراپی روش مناسبی نیست. از این روش تنها باید در صورتی به منظور کنترل درد استفاده کرد که پزشکان درمان‌های جراحی و دارویی درد را بررسی کرده باشند.
برخی متخصصان هیپنوتراپی از هیپنوتیزم برای بازسازی خاطراتی استفاده می‌کنند که باور دارند با اختلالات ذهنی فرد در ارتباط هستند. با این حال، کیفیت و درستی اطلاعاتی که بیمار تحت هیپنوتیزم به یاد می‌آورد همواره قابل اعتماد نیست.
همچنین هیپنوتیزم می‌تواند خطر ایجاد اطلاعات غلط را به خاطر سوالات هدایت شده درمانگر به دنبال داشته باشد. به دلایلی که ذکر شد، هیپنوتیزم دیگر به عنوان یک روش رایج در رواندرمانی به کار گرفته نمی‌شود.
آیا هیپنوتیزم خطرناک است؟
هیپنوتیزم خطرناک نیست. در واقع هیپنوتیزم یک روش کنترل ذهن یا شست و شوی ذهنی نیست! درمانگر نمی‌تواند با هیپنوتیزم فرد را وادار به انجام کارهای شرم آور یا کارهای خلاف میلش کند. بزرگترین خطر هیپنوتیزم اطلاعات غلطی است که ممکن است ایجاد شوند.
عوارض هیپنوتیزم (عوارض احتمالی)
با اینکه هیپنوتیزم یک روش ایمن و غیر تهاجمی است، اما این بدان معنا نیست که دارای عوارض احتمالی نیست. برخی عوارض هیپنوتیزم عبارتند از:
- خطر ایجاد اطلاعات غلط یا خاطرات تحریف شده
- کاهش احساس کنترل فردی تحت هیپنوتیزم
- اضطراب، سردرد و سرگیجه حین هیپنوتیزم
- خطر بروز عوارض جانبی در افراد مبتلا به اختلالات سایکوز مثل توهم و هذیان
کاربردهای هیپنوتیزم درمانی
موارد زیر تنها چند مورد از کاربردهای هیپنوتیزم می‌باشند که اثربخشی آنها از طریق تحقیقات اثبات گشته است:
- درمان دردهای مزمن مثل روماتیسم مفاصل (راجع به اختلال درد اینجا بخوانید)
- درمان و کاهش درد در طول زایمان
- کاهش علائم زوال عقل
- رفع بعضی علائم مربوط به اختلال کم‌توجهی – بیش فعالی
- کاهش حال تهوع و استفراغ در آن دسته از بیماران سرطانی که تحت دوره شیمی درمانی هستند.
- کنترل درد در طول روند دندانپزشکی
- از بین بردن یا کاهش عارضه‌های پوستی مثل زگیل و پسوریازیس (صدفک)
- بهبود علائم مربوط به سندروم روده‌ی تحریک پذیر (IBS)
در بعضی موارد، فرد برای بهبود دردهای مزمن یا کاهش درد یا اضطراب ناشی از فرایندهای درمانی مانند جراحی یا زایمان به سراغ هیپنوتیزم می‌رود. در ضمن، هیپنوتیزم جهت کمک به افراد در تغییر رفتار، مثل ترک سیگار، کاهش وزن، یا جلوگیری از شب ادراری نیز مورد استفاده واقع شده است.
باورهای غلط درباره هیپنوتیزم
درک غلط هیپنوتیزم امری شایع است. در اینجا به بعضی باورهای غلط و واقعیت‌های مربوط به آن اشاره می‌کنیم.
۱- هنگامی که از هیپنوتیزم خارج شوید، هیچ چیز از فرآیند هیپنوتیزم به یاد نمی‌آورید!
با اینکه در مواردی بسیار معدود ممکن است فراموشی رخ دهد، به طور کلی افراد تمام آنچه که در حالت هیپنوتیزم رخ داده است را به یاد می‌آورند.
هیپنوتیزم می‌تواند تأثیر چشمگیری بر حافظه بگذارد. ممکن است فرد پس از اتمام فرایند هیپنوتیزم برخی وقایع که پیش از هیپنوتیزم یا در طول آن رخ داده است را فراموش کند. با این وجود، این پدیده امری محدود و موقت است.
۲- هیپنوتیزم به افراد کمک میکند تمام جزئیات موقعیت بدی را که شاهد آن بوده‌اند را به یاد بیاورند!
با اینکه می‌توان از هیپنوتیزم جهت بهبود حافظه استفاده کرد، اما تأثیرات آن در رسانه‌های جمعی اغراق شده است. تحقیقات نشان داده است که هیپنوتیزم نمی‌تواند در بهبود یا دقت حافظه، تأثیر چشمگیری داشته باشد. هیپنوتیزم حتی می‌تواند باعث ایجاد خاطرات غلط یا تحریف شده شود.
۳- دیگران می‌توانند شما را بر خلاف میلتان هیپنوتیزم کنند.
برخلاف داستان‌هایی که در مورد افرادی که بر خلاف میل خود هیپنوتیزم شده اند وجود دارد، هیپنوتیزم شدن حتما به همکاری فرد نیازمند است.
۴- در جریان هیپنوتیزم، هیپنوتیزم کننده بر رفتارهای شما تسلط کامل دارد.
با این که افراد در جریان هیپنوتیزم اغلب احساس می‌کنند رفتارهایشان خارج از اراده آن‌هاست، اما یک هیپنوتیزم کننده نمی‌تواند شما را مجبور به انجام کاری کند که در تضاد با خواسته شماست.
۵- هیپنوتیزم می‌تواند شما را بسیار نیرومند، سریع یا با استعداد کند.
با اینکه می‌توان از هیپنوتیزم جهت بهبود عملکرد استفاده کرد، این فرآیند نمی‌تواند افراد را قوی‌تر از آنچه هستند کند.
نویسنده: میترا سیفان- روانشناس
منابع:
پرسش و پاسخ
سلام.آیااین روش لکنت زبان وتیک های عصبی رادرنوجوانان درمان میکند
ببخشید هیپنوتیزم باعث سرگیجه میشه؟
هیپنوتیزم قادر به پاک کردن خاطرات ادم هست خاطراتی که میخایم فراموش بشن؟!
سلام، خیر
مطالب بسیار گویا و علمی بود. سپاسگزارم.
خیلی ممنون، مطلب خوبی بود. مخصوصا باورهای غلط.