حدود ۶۰ تا ۸۰ درصد از افراد در زندگی دژاوو (Déjà vu) را تجربه می کنند. این اتفاق معمولا در زمان نوجوانی تا ۲۰ سالگی رخ می‌دهد. ورودی‌های مختلف حسی، بویایی، شنوایی، بینایی و چشایی به طور معمول پردازش می‌شوند و به عنوان یک رویداد باهم ترکیب می‌شوند. اگر یکی از این محرکها ناهماهنگ ثبت بشوند، بعدا اطلاعات به دست آمده میتواند توسط مغز به عنوان اتفاقی متفاوت علامتگذاری بشود. که این مسئله میتواند همان دژاوو باشد. در این مقاله به بررسی نظریه‌های مختلف درباره دژاوو در روانشناسی میپردازیم.
دژاوو چیست؟
دژاوو یعنی چه؟ دژاوو یا آشناپنداری یک واژه فرانسوی است و به معنای تجربه احساس یادآوری عجیبی از خاطراتی است که آن را قبلا تجربه کرده‌اید. ولی آن را به خاطر نمیآورید. گاهی اوقات شما به یک مکان جدید می‌‌روید، جایی که میدانید قبلا به آنجا نرفته‌‌اید. اما ناگهان یک خاطره متمایز در همان مکان و یا انجام یکسری فعالیتها برای شما تکراری به نظر میرسد. یا شاید برای اولین بار به یک شهر جدید سفر میکنید. به طور کاملا ناگهانی احساس میکنید که قبلا در آن خیابان از شهر جدید قدم زدهاید. ممکن است کمی گیج شوید و از آنچه که در حال رخ دادن است متعجب شوید. به خصوص اگر برای اولین بار دژاوو را تجربه کرده باشید.
این مسئله اصلا جای نگرانی ندارد و امری طبیعی است. البته دژاوو برای افرادی که صرع لوب گیجگاهی دارند میتواند باعث تشنج در آن‌ها شود، و در افرادی که حتی هیچگونه مشکل سلامتی ندارد این اتفاق میتواند رخ دهد.
در حقیقت، هیچ شواهد قطعی درباره میزان شایع بودن آشناپنداری مسئله وجود ندارد. اما می‌توان گفت که بین ۶۰ تا ۸۰ درصد از افراد در طول زندگی دژاوو را تجربه می‌کنند.
انواع دژاوو
دژاوو یک کلمه فرانسوی به معنای “قبلا دیده شده” است. به جرات می‌توان گفت شاید یک سوم جمعیت جهان دژاوو را تجربه کرده‌اند. تا بحال شده است که به رستوران یا مرکز خرید بروید و صحنه‌ای رخ دهد که احساس کنید آن را از قبل دیده‌اید؟ برای شما پیش آمده که با دوست یا آشنای خود در حال صحبت باشید و طرف مقابل شما چیزی بگوید که احساس کنید آن را قبلا شنیده‌اید؟ اگر این وقایع برای شما رخداده‌است؛ پس شما دژاوو را تجربه کرده‌اید. دژاوو انواع مختلفی دارد؛ اما بر اساس نظریه صاحب نظران این حوزه آن را به سه دسته کلی تقسیم می‌کنند.
دژاوِکو
دژاوِکو به معنای “قبلا از سر گذرانده” است و تجربه‌ای بیشتر از دیدن است که با جزئیات زیادی همراه است. در این مدل از دژاوو شخص احساس می‌کند که همه اتفاقات درست همان چیزی است که قبلا در ذهن او رخ داده و فکر می‌کند به رخدادی که قرار است درباره آن صحبت شود یا اتفاق بیفتد؛ کاملا آگاهی دارد. وقتی درباره دژاوو صحبت می‌شود؛ منظور همین دژاوِکو است. جالب است بدانید حدود ۷۰ درصد از مردم در سن ۱۵ تا ۲۵ سال دژاوِکو را تجربه می‌کنند.
دژاسانتی
دژاسانتی به معنی ” قبلا احساس شده ” و تنها یک رویداد و اتفاق ذهنی است؛ که هیچ جنبه پیش‌بینی‌کننده‌ای ندارد و به ندرت در حافظه افرادی که تجربه آن را داشتند، باقی می‌ماند.
دژاویزیت
دژاویزیت نسبت به دو نوع دیگر کمتر رخ می‌دهد و به معنای آشنایی غیرقابل توصیف از مکانی جدید است. در دژاویزیت شخص ممکن است مسیر خود را در مکانی جدید پیدا کند؛ اما می‌داند که چنین چیزی نباید امکان داشته باشد.
تشخیص دژاویزیت از دژاوکو
تشخیص دژاویزیت و دژاوِکو برای خیلی از افراد دشوار است؛ اما با توجه به اینکه دژاویزیت به رخداد‌های زمانی اشاره دارد؛ در حالی که دژاوِکو بیشتر با جغرافیا و مکان سر و کار دارد، می‌توان این دو را از یکدیگر تشخیص داد.
علت دژاوو چیست؟
دژاوو (آشناپنداری) مسئله پیچیدهای است و محققان درباره این مسئله اطلاعات کافی را تاکنون به دست نیاوردهاند. البته دلیل این امر این است که دژاوو کاملا بدون هشدار و در افرادی که مشکلات سلامتی ندارند رخ می‌دهد. علاوه بر این، دژاوو فقط برای چند ثانیه طول میکشد و به سرعت تمام می‌شود. این اتفاق ممکن است آنقدر سریع رخ دهد که اگر اطلاعاتی درباره این قضیه نداشته باشید اصلا ندانید که چه اتفاقی افتاده است. ممکن است کمی احساس عجیب داشته باشید اما به سرعت آن را فراموش کنید.
محققان چندین دلیل مختلف را برای دژاوو مطرح می‌کنند، اما اکثر آن‌ها این اتفاق نظر را دارند که دژاوو احتمالا به نوعی به حافظه مربوط است. در اینجا به بررسی چند دلیل که توسط محققان پذیرفته شده اشاره میکنیم:
استنباط تقسیم شده، Split perception
نظریه استنباط مستقیم میگوید که دژاوو زمانی اتفاق می‌افتد که چیزی را در دو زمان متفاوت ببینید. اولین باری که چیزی را میبینید ممکن است چندان به آن توجه نکنید و فقط چشمتان به آن بیفتد. مغز شما شروع می‌کند به تشکیل حافظه از آنچه که میبینید (حتی با اطلاعات محدود از یک نگاه کوتاه و ناقص)
اگر اولین نگاه شما به چیزی توجه شما را به طور کامل جذب نکند (مثلا نگاه به یک منظره)، ممکن است باور کنید که برای اولین بار است که آن منظره را میبینید. اما مغز شما تصور قبلی را به یاد میآورد، مغز شما حتی اگر آگاهی کاملی از آنچه مشاهده کرده‌اید نداشته باشد، تصور و خاطره قبلی را به یاد میآورد. در این حالت می‌شود گفت که شما دژاوو را تجربه کرده‌اید.
به عبارت دیگر، از آنجاییکه شما اولین بار به آن واقعه توجه کامل خود را نشان ندادهاید، احساس میکنید که یک واقعه متفاوت برای شما رخ داده است. اما این فقط یک ادراک مستمر از همان واقعه است.
سوء عملکرد مدار مغز
نظریه دیگر نشان می‌دهد که دژاوو زمانی رخ می‌دهد که مغز شما دچار “نقض” شود. به عبارت بهتر، شما یک نقض عملکرد الکتریکی مختصر را تجربه میکنید. شبیه به آنچه که در تشنج در بیماران مبتلا به صرع اتفاق می‌افتد.
به عبارت دیگر، این امر میتواند به عنوان نوعی اشتباه اتفاق بیفتد که بخشی از مغز شما که رویدادهای کنونی را ردیابی می‌کند و بخشی از مغز شما که خاطرات را به یاد میآورد، هردو باهم فعال باشند. مغز شما آنچه را که در حال حاضر اتفاق می‌افتد به دروغ به عنوان یک خاطره یا اتفاقی که قبلاً اتفاق افتاده درک می‌کند. این نوع اختلال عملکرد مغزی به طور کلی باعث نگرانی نمیشود مگر اینکه به طور منظم اتفاق بیفتد.
برخی از متخصصان معتقدند نوع دیگری از سوء عملکرد مغز ممکن است باعث دژاوو شود. وقتی مغز شما اطلاعات را تحلیل می‌کند، به طور کلی مسیر خاصی را از ذخیره سازی حافظه کوتاه مدت تا ذخیره سازی حافظه بلند مدت دنبال می‌کند. این تئوری نشان می‌دهد که گاهی اوقات، حافظههای کوتاه مدت میتوانند از یک میانبر برای ذخیره سازی حافظه طولانی مدت استفاده کنند. این امر میتواند باعث شود که شما فکر کنید که انگار دارید یک حافظه قدیمی را بازیابی میکنید، نه اتفاقی که در ثانیه آخر افتاده است.
نظریه دیگری توضیح پردازش تاخیر را در مورد دژاو ارائه می‌دهد. شما چیزی را مشاهده میکنید، اما اطلاعاتی که از طریق حواس خود میگیرید از طریق دو مسیر جداگانه به مغز شما منتقل می‌شود. یکی از این مسیرها کمی سریعتر از مسیر دیگر اطلاعات را به مغز شما می‌‌رساند. این تاخیر ممکن است بسیار ناچیز باشد، اما با این وجود مغز شما را به خواندن این رویداد واحد به عنوان دو تجربه متفاوت سوق می‌دهد.
یادآوری حافظه
بسیاری از کارشناسان معتقدند دژاوو به روش پردازش و یادآوری خاطرات مربوط می‌شود. تحقیق انجام شده توسط آن کلیاری، محقق دژاوو، رواشناس و استاد دانشگاه در دانشگاه ایالت کلرادو، به ایجاد حمایت از این نظریه کمک کرده است. او از طریق تحقیقات خود شواهدی یافته است که نشان می‌دهد دژاوو میتواند در پاسخ به رویدادی رخ دهد که شبیه چیزی است که شما آن را تجربه کرده‌اید اما آن را به یاد ندارید. اتفاقی که شاید در کودکی برای شما رخ داده است و یا شما به دلایل دیگر نمیتوانید آن را به خاطر بیاورید. حتی اگر آن را به خاطر نیاورید، مغز شما میتواند وضعیت مشابه آن را تشخیص دهد.
این فرایند حافظه ناآشکار منجر به احساس آشنایی تا حدی عجیب می‌شود. اگر میتوانستید حافظه مشابه را به یاد بیاورید، میتوانستید این دو را بهم پیوند دهید و احتمالاً دژاوو را تجربه نمیکردید.
طبق گفته او، این اتفاق میتواند به طور معمول در هنگام دیدن یک ساختمان یا یک چشمانداز طبیعی که مشابه آن را قبلا تجربه کرده‌اید ولی آن را به یاد نمیآورید رخ دهد.
نظریه‌های دیگر درباره دژاوو
مجموعه توضیحات دیگری نیز برای دژاوو مطرح شده است. برخی بر این باورند که دژاوو به نوعی یک تجربه روانی مربوط می‌شود. مانند یادآوری چیزی که در زندگی قبلی و یا در رویا تجربه کرده‌اید. اما هیچ شواهد و مدرکی برای پذیرفتن این ایدهها وجود ندارد.
آیا دژاوو طبیعی است؟
غیرمعمول نیست که هر از گاهی دژاوو را تجربه کنید. به احتمال زیاد دژاوو بیشتر برای افراد ۱۵ تا ۲۵ ساله اتفاق می افتد و احتمال تجربه آن با افزایش سن به تدریج کاهش می یابد. همچنین در عصرها و آخر هفته ها بیشتر از روزهای هفته اتفاق می افتد. اگرچه محققان دقیقاً دلیل آن را نمی دانند. شما بیشتر مستعد ابتلا به دژاوو هستید اگر:
- سطح تحصیلات بالایی داشته باشد
- زیاد سفر کنید
- رویاهای خود را به خاطر بسپارید
- اعتقادات لیبرال داشته باشید
چه زمان باید نگران بود؟
دژاوو یک پدیده نادر در افراد سالم است که معمولاً چند بار در سال رخ می دهد. اگر بیشتر شود یا با علائم دیگری همراه باشد، مهم است که به آن رسیدگی شود. دژاوو اغلب دلیل مرتبط با مشکلات سلامتی جدی ندارد. اما میتواند درست قبل و یا در حین تشنج در مبتلایان به صرع اتفاق بیفتد. بسیاری از افرادی که تشنج را تجربه می‌کنند، خیلی سریع میفهمند که چه اتفاقی در حال رخ دادن است. اما تشنج کانونی، اگرچه که شایع است، اما همیشه بلافاصله به عنوان تشنج قابل تشخیص نیست. تشنج کانونی تنها در یک قسمت از مغز شروع می‌شود. اما امکان گسترش آن وجود دارد. این حملات بسیار کوتاه مدت هستند و میتوانند حدود چند ثانیه و یا ۱ تا ۲ دقیقه طول بکشند. شما هوشیاری خود را از دست نخواهید داد و ممکن است از محیط پیرامون خود آگاهی کامل داشته باشید. اما ممکن است نتوانید عکس العمل نشان دهید یا پاسخ مناسب دهید، بنابراین ممکن است افراد دیگر تصور کنند که شما از حالت عقلانی خارج شدهاید و یا به جایی خیره شدهاید.
دژاوو معمولاً قبل از تشنج کانونی اتفاق می‌افتد. همچنین ممکن است علائم دیگری نیز داشته باشد. این علائم عبارت اند از:
- انقباض یا از دست دادن کنترل عضلات
- اختلالات حسی یا توهم، از جمله چشایی، بویایی، شنیداری یا دیدن چیزهایی که در آنجا نیستند
- حرکات تکراری غیر ارادی، مانند پلک زدن
- طغیان احساساتی که نمیتوانید آن را توضیح دهید
- در حال حاضر باردار هستند
اگر هر یک از این علائم را تجربه کرده‌اید، یا به طور مرتب دژاوو (بیش از یک بار در ماه) تجربه میکنید، به طور کلی بهتر است برای رد کردن علل زمینهای، به یک پزشک مراجعه کنید.
دژاوو میتواند یکی از علائم زوال عقل باشد. برخی از افراد مبتلا به زوال عقل حتی ممکن است در پاسخ به تجربیات مکرر دژاوو خاطرات کاذب ایجاد کنند. زوال عقل مسئله بسیاری جدی است پس بهتر است در مورد علائم حتما با یک پزشک صحبت کنید.
مطلب بیشتر: آشنایی با بیماری صرع و مشکلات روحی که ریشه در این بیماری دارد
دلایل دژاوو چیست؟
در حال حاضر هیچ یک از دانشمندان و پژوهشگران بطور کامل علت اصلی و واقعی پدید آمدن دژاوو را نمی‌دانند. تحقیق و مطالعه برای پیدایش علت رخ دادن این رویداد بسیار دشوار است؛ زیرا اغلب افراد زمانی این وضعیت را تجربه می‌کنند که در آزمایشگاه حضور ندارند و دستگاه‌های پایش مغز هم به آن‌ها متصل نیست. دانشمندان و پژوهشگران مدت‌های زیادیست که به دنبال علت رخداد این اتفاق هستند؛ اما هنوز به یقین و قطعیت نرسیده‌اند؛ اما اطلاعات منتشر شده توسط آن‌ها نشان می‌دهد که وقوع دژاوو را می‌توان به دو کلی دسته تقسیم کرد.
همچنین بخوانید: دلیریوم یا روان آشفتگی چیست؟ علائم، علت و درمان دلیریوم در سالمندان
دسته اول : مختص افراد مبتلا به بیماری صرع
چندین سال است که دانشمندان تجربه رخداد دژاوو را بر روی بیماران مبتلا به صرع بررسی کردند و در جریان آزمایشات متفاوت مشخص شده افرادی که دچار انواع مختلفی از بیماری صرع هستند؛ نسبت به سایر افراد که از این اختلال عصبی رنج نمی‌برند، بیشتر دچار چنین وضعیتی می‌شوند.
بیماری صرع در واقع نوعی اختلال سیستم عصبی مرکزی است که باعث ایجاد فعالیت غیرطبیعی در مغز شده و سبب بروز تشنج یا رفتار‌های غیرمعمول و حتی گاهی از دست دادن آگاهی فرد می‌شود. تحقیقات گسترده دانشمندان بر روی افراد مبتلا به بیماری صرع نشان داده که حس دژاوو در این افراد احتمالا به علت بروز حمله در بخشی از مغز به نام لوب تمپورال است که به درک حسی، تولید کلام و حافظه فرد ارتباط پیدا می‌کند. زمانی که یک فرد مبتلا به صرع دچار حمله می‌شود، در جریان این اتفاق ارسال سلول‌های عصبی دچار اختلال می‌شود و پیام‌های نامنظم و بهم ریخته‌ای برای بخش‌های مختلف بدن ارسال می‌شود. در بیان ساده، در افراد مبتلا به صرع پدیده دژاوو به دلیل اتصال رشته‌های عصبی آن‌ها به یکدیگر اتفاق می‌افتد.
دسته دوم : مربوط به نوعی اختلال عصبی
گروه دوم مختص افرادی است که به نوع دیگری از اختلالات مغزی دچار می‌شوند؛ که علت این نوع از اختلالات در حافظه فرد است و نام مشخص و خاصی ندارد. در واقع فرد زمانی که در شرایط یا محیط جدیدی حاضر می‌شود با دیدن یا شنیدن نشانه‌ای در آن محیط، حافظه مربوط به گذشته مشابه او فعال می‌شود؛ اما مغز فرد توان یادآوری آن را ندارد. ناتوانی در یادآوری آن تجربه خاص، باعث می‌شود آن فرد حس آشنایی با موقعیت فعلی خود را تجربه کند.
در واقع در بیانی ساده می‌توان گفت؛ زمانی که افراد صحنه‌ای با نمای مشابه می‌بینند یک حس آشنا بودن را تجربه می‌کنند؛ اما متوجه دلیل بروز این احساس نمی‌شوند و در بیشتر مواقع نمی‌توانند توضیحی برای دلیل بروز این اتفاق بیان کنند.
شاید بار‌ها برای ما پیش آمده باشد که نامی به اصطلاح بر سر زبان ما باشد؛ اما نمی‌توانیم آن را بیان کنیم و مطمئن هستیم که واژه مورد نظر را می‌دانیم؛ اما نمی‌توانیم آن را به بخش جلویی مغز بیاوریم. این پدیده هم مثال دیگری از دژاوو است.
در هنگام دژاوو چه اتفاقی در مغز می‌افتد؟
فرایند مشخصی برای روند پدیده دژاوو وجود ندارد؛ اما می‌توان گفت در هنگام بروز این پدیده ناحیه جلویی مغز تلاش می‌کند تا یک حافظه نادرست را اصلاح کند. برای اکثریت افراد تجربه دژاوو یک حس خاص و منحصر به فرد است؛ که نشان از آن دارد نواحی راستی آزمایی مغز افراد با مشاهده یک اتفاق یا شنیدن کلامی آشنا به خوبی کار می‌کند.
سخن آخر
دژاوو احساسی عجیب را توصیف می‌کند که شما قبلاً چیزی را تجربه کرده‌اید،حتی وقتی میدانید که هرگز چنین چیزی را تجربه نکردهاید. کارشناسان به طور کلی باور دارند که این پدیده احتمالاً به نوعی با حافظه مرتبط است. بنابراین، اگر دژاوو را تجربه کرده باشید، ممکن است قبلاً اتفاق مشابهی را تجربه کرده باشید. شما فقط نمیتوانید آن را به خاطر آورید.
اگر این اتفاق هر چند وقت یک بار رخ دهد،احتمالاً نیازی به نگرانی در مورد آن نیست (حتی اگر کمی عجیب به نظر برسد). اما این پدیده در هنگامی که احساس خستگی یا استرس زیادی داشته باشید بیشتر اتفاق می‌افتد.
اگر تا حدی برای شما یک تجربه منظم شده است و علائم مربوط به تشنج را ندارید، برداشتن گامهایی برای از بین بردن استرس و استراحت بیشتر میتواند به کاهش آن کمک کند.
منبع: Healthline, webmd, verywellmind
پرسش و پاسخ
سلام خیلی مفید بود ممنون