وسواس فکری ـ عملی (OCD) چیست؟ علائم، نشانه ها و راهکارهای درمانی

اختلال وسواس فکری ـ عملی (Obsessive-Compulsive Disorder)، شامل مجموعه ای از علائم از جمله افکار مزاحم و تکرار شونده، آداب خاص وسواس گونه، اشتغالات ذهنی و وسواس های عملی می‌باشد.

وسواس فکری-عملی دو بخش اصلی دارد: وسواس‌های فکری و وسواس‌های عملی

وسواس های فکری

وسواس‌های فکری یعنی افکار، تصاویرآزاردهنده، امیال، نگرانی‌ها یا تردید‌هایی که به صورت تکراری و مداوم در ذهن شما ظاهر می‌شوند. این افکار و تصاویرسبب ایجاد احساس اضطراب زیادی در فرد می‌شوند (اگرچه برخی افراد این حس را به عنوان «اشتغال ذهنی» توصیف می کنند و نه اضطراب).

وسواس‌های عملی

فعالیت‌های تکراری هستند که افراد برای کاهش اضطراب ناشی از وسواس فکری آنها را انجام می‌دهند.

مانند کنترل مرتب اینکه آیا درب قفل است، شستشوی مکرر، تکرار عباراتی خاص در ذهن‌، شمارش کردن، رعایت نظم و ترتیب خاص و قرینگی یا کنترل مداوم شرایط بدن‌ از لحاظ سلامتی، اجرای آداب خاصی قبل از خروج از خانه یا قبل از شروع فعالیت ها.

وسواس‌ها ممکن است در موقعیت های پر استرس تشدید شوند. موقعیتهایی مانند تغییرات درسبک زندگی، تهدید سلامتی، مشکلات مالی، تغییر شغل یا شکست عاطفی.

ممکن است احساس کنید که اکثر اوقات وسواس‌های فکری و عملی‌ قابل کنترل هستند ولی بعضاً بسته میزان و شدت، وسواس ها زندگی روزمره را دشوار و مختل می‌سازند.

۴ الگوی رایج در اختلال وسواس 

1.  وسواس آلودگی: شستشوی مدوام دست ها، بدن و یا لباس ها.
2.  وسواس شک و تردید: چک کردن مداوم قفل بودن درب ها و یا خاموش بودن اجاق گاز.
3. وسواس تقارن: لزوم رعایت تقارن در چینش لوازم و یا اصلاح ریش.
4. افکار مزاحم: افکار تکراری یا تصور راجع به یک رفتار یا اتفاق خاص.

زندگی با اختلال OCD چگونه است؟

بااینکه افراد زیادی وسواس‌های فکری کوچک (مانند نگرانی درباره باز ماندن گاز، یا قفل کردن درب) و وسواس‌های عملی کوچک را (مانند راه نرفتن روی خطوط جداکننده کفپوش) تجربه می‌کنند، این وسواس‌ها خیلی در زندگی روزمره تداخل ایجاد نمی‌کنند و یا مدت زمان زیادی طول نمی‌کشند.

اما اگر اختلال OCD را تجربه می‌کنید، احتمالا وسواس‌های متفاوت فکری و عملی، نحوه ی زندگی‌تان را شدیداً تحت تأثیرقرار داده اند.

مضرات وسواس های فکری و عملی:

در زندگی روزمره شما وقفه ایجاد می‌کنند

 وسواس‌های عملی تکرار شونده، می توانند خیلی زمان‌بر باشند و ساعتها در روز شما را به خود مشغول سازند؛ حتی ممکن است شما از موقعیت‌های خاصی که OCD شما را تحریک می‌کنند اجتناب کنید. این بدین معنی است که ممکن است نتوانید سر کارتان بروید، خانواده و دوستانتان را ببینید، بیرون غذا بخورید یا حتی از خانه خارج شوید.

تفکرات وسواسی تمرکز کردن را نیز دشوار می‌سازند و فرد را  از لحاظ روانی خسته می‌کنند.

بر روابط شما تأثیر می‌گذارند

ممکن است احساس کنید باید OCDتان را از افراد نزدیکتان پنهان کنید. این شک‌ها و اضطراب‌ها درباره رابطه‌ای ممکن است ادامه رابطه را برایتان دشوار سازد.

احساس خجالت یا تنهایی می کنید

شما ممکن است به خاطر تفکرات وسواسی‌تان خجالت بکشید، یا نگران باشید که درمان نشوند. ممکن است این بخش از وجودتان را از دیگران مخفی کنید و همراهی و بیرون رفتن با افراد برای شما سخت باشد. این اتفاق سبب می‌شود احساس انزوا و تنهایی کنید.

مضطرب می شوید

ممکن است متوجه شده باشید که وسواس‌های فکری وعملی‌تان سبب اضطراب و استرس شما می‌شوند. برای مثال، برخی افراد احساس می کنند برده وسواس‌های عملی‌شان هستند و باید آنها را به طور مکرر انجام دهند به گونه‌ای که دیگر کنترل زیادی بر آنها ندارند.

اجتناب

شاید متوجه شده باشید که برخی فعالیت‌ها، اشیاء، یا تجربه‌ها سبب بدتر شدن وسواس‌های فکری یا عملی‌ شما می‌شوند.

برای مثال، اگر نگران هستید که به کسی چاقو بزنید پس ممکن است از رفتن به آشپزخانه اجتناب کنید چون می‌دانید چاقوها آنجا قرار دارند.

گاهی اوقات اجتناب از موقعیت‌هایی که سبب انجام وسواس‌های عملی می‌شوند آسان‌تر است. برای مثال، اگر باید هنگام ترک خانه، هر بار مراسم و آئین های طولانی و زمان‌بر‌ی را انجام دهید، ممکن است تصمیم بگیرید راه آسان‌تر را انتخاب کنید و در خانه‌ بمانید.

علت بروز اختلال OCD چیست؟

با توجه به تحقیقات صورت گرفته در این زمینه، عوامل زیر احتمالا در بروز OCD دخیل هستند:

• تجارب دوران کودکی
• ویژگی های شخصیتی
• عوامل زیستی و ژنتیک

تجارب دوران کودکی

برخی نظریه‌ها مطرح می‌کنند علت بروز اختلال OCD تجارب دوران کودکی است.

برای مثال، اگر دوران کودکی پر رنجی داشته اید، یا از ضربه روحی، بدرفتاری رنج برده اید، احتمالاً یاد گرفته اید با کمک وسواس‌های فکری و وسواس‌های عملی با اضطراب مقابله کنید.

اگر والدین‌تان اضطراب‌ها و رفتارهای وسواسی مشابه‌ای را نشان داده اند، ممکن است رفتارهای OCD را به صورت تکنیک مقابله ای یاد گرفته باشید.

اضطراب، استرس مستمر یا شروع شغلی جدید، حتی گاهی اوقات بارداری یا زایمان هم ممکن است سبب شروع OCD شوند یا آن را بدتر کند.

ویژگی های شخصیتی

برخی محققین مطرح می‌کنند افراد دارای برخی صفات شخصیتی احتمال بیشتری دارند که دچار OCD شوند. برای مثال، اگر شخصی بیش اندازه مرتب، باریک‌بین، باانضباط و دارای استانداردهای بالا هستید، احتمال بیشتری وجود دارد که به OCD دچار شوید.

عوامل زیستی و ژنتیک

برخی نظریه‌های زیستی مطرح می‌کنند کمبود سروتونین (یکی از ناقل های شیمیایی مغز) ممکن است در بروز OCD نقش داشته باشد. با این حال، معلوم نیست که این عامل، علت بروز OCD است یا در اثر آن به وجود می‌آید.

مطالعات همچنین به عوامل ژنتیکی نیز پرداخته اند و اینکه چگونه بخش‌های مختلف مغز ممکن است در بروز OCD دخیل باشند، اما این مطالعات هنوز به نتایج قطعی نرسیده اند.

چرخه وسواس و اضطراب

بین احساسات، افکار و رفتارهای وسواسی با اضطراب ارتباط چرخه مانندی وجود دارد. به عنوان مثال زمانی که فکر وسواسی مثل روشن ماندن اجاق گاز به ذهن شما خطور می‌کند، احساس اضطراب به شما دست خواهد داد و شما برای کاهش این احساس اضطراب فوراً اقدام به چک کردن مجدد گاز می‌کنید (رفتار وسواسی) سپس خیالتان راحت می‌شود که گاز خاموش است، بنابراین احساس اضطرابتان کم می‌شود. بنابراین رفته رفته رفتار چک کردن به شکل وسواسی درمی‌آید؛ زیرا شما با هربار چک کردن می‌توانید احساس اضطراب خود را کاهش بدهید. این کاهش اضطراب نقش تقویت کننده رفتار وسواسی را دارد.

درمان اختلال وسواس فکری عملی؟

اولین گام برای درمان OCD مراجعه به روانشناس و یا روانپزشک است. او از شما درباره علایم‌تان می‌پرسد و راجع به گزینه‌های مختلف درمان با شما صحبت می‌کند. درمان ها می‌توانند شامل رواندرمانی، دارو درمانی و یا ترکیبی از هر دو روش باشند.

درمان‌هایی که به شما پیشنهاد می‌شود بستگی به این دارند که درمان‌های گذشته جواب داده اند یا خیر. اگر فکر می‌کنید درمانی برای شما مناسب نیست، درباره آن با متخصصتان صحبت کنید، چرا که ممکن است گزینه‌های دیگری برای درمان وجود داشته باشد.

علائم OCD دراکثر افرادی که به درستی تحت درمان قرار می‌گیرند به طور قابل توجهی بهبود می‌یابد.

کدام روش‌های رواندرمانی ممکن است به شما پیشنهاد شود؟

ممکن است روش‌های زیر برای OCD به شما پیشنهاد شوند، که به تنهایی یا همراه با دارودرمانی انجام می‌شوند.

درمان شناختی رفتاری (CBT)

درمان‌ شناختی رفتاری (CBT) بر روی این موضوع تمرکز می‌کند که افکار، باورها و تمایلات شما چگونه بر احساسات و رفتارهای وسواسی تأثیر می‌گذارند.

درمان مواجهه و پیشگیری از پاسخ (ERP)

درمان مواجهه و پیشگیری از پاسخ (ERP) به طور خاص برای OCD طراحی شده است. این درمان شما را تشویق می‌کند تا با وسواس‌های فکری‌تان مواجه شوید و در برابر میل به انجام وسواس‌های عملی مقابله کنید.

طی ERP، درمان‌گرتان از شما حمایت می‌کند تا به عمد خودتان را در موقعیتی قرار دهید که معمولاً در آن مضطرب می‌شوید، و درعین حال از شما می‌خواهد تا اضطراب را تحمل کنید.

ERP کمک می‌کند تا بفهمید احساسات ناراحت‌کننده درنهایت از بین می‌روند، حتی اگر شما وسواس عملی را انجام ندهید.

این نوع درمان می‌تواند چالش‌برانگیز باشد و ممکن است در آغاز اضطراب بیشتری را  ایجاد کند. خوب است قبل از اینکه این نوع درمان را شروع کنید با متخصص مربوطه صحبت کنید و مطمئن شوید که برای شروع این درمان آمادگی های لازم را دارید.

درمان شناختی

درمان شناختی بر شناسایی و تغییر احساسات منفی درباره خودتان تمرکز دارد، تا به شما کمک کند پاسخ‌ها و رفتارهای بی فایده را تغییر دهید.

چه دارویی‌هایی ممکن است برای شما تجویز شوند؟

درمان‌های دارویی زیر ممکن است برای اختلال OCD به شما پیشنهاد شود. این داروها یا به تنهایی تجویز می‌شوند یا همراه با رواندرمانی پیشنهاد می‌شوند.

مهارکننده‌های بازجذب سروتونین (SSRI‌ها): نوعی داروی ضدافسردگی است که برای درمان OCD هم موثر است.

کلومیپرامین (clomipramine): از ضد افسردگی‌های سه حلقه‌ای است که در صورتی تجویز می‌شود که SSRI اثربخش نباشند.

نویسنده: میترا سیفان – روانشناس